เซียวเล้ง

“ประชาธิป”ไทย” เป็นผลงานล่าสุดของผู้กำกับ “เป็นเอก รัตนเรือง” ที่แท็กทีมกับ “ภาสกร ประมูลวงศ์” เปลี่ยนแนวจากการทำหนังปกติ มาเป็นหนังสารคดี และยังเป็นสารคดีเกี่ยวกับการเมืองว่าด้วย การเดินทางของ “ประชาธิปไตย” ในไทย ผ่านบทสัมภาษณ์นักคิด นักวิชาการ ด้านรัฐศาสตร์และนิติศาสตร์ จำนวน 14 ท่าน ได้แก่ ส.ศิวลักษณ์, ธงชัย วินิจจะกูล, ไชยยันต์ ไชยพร, จิรนันท์ พิตรปรีชา, วรเจตน์ ภาคีรัตน์, ชาญวิทย์ เกษตรศิริ, ปริญญา เทวานฤมิตรกุล, สมบัติ บุญงามอนงค์, นครินทร์ เมฆไตรรัตน์, อัมมาร สยามวาลา, ธำรงศักดิ์ เพชรเลิศอนันต์, ศรันยู เทพสงเคราะห์, สมบัติ ธำรงธัญวงศ์ และ สมชาย ภคภาสน์วิวัฒน์ ตัดสลับกับภาพเหตุการณ์จริงทางประวัติศาสตร์

เป็นเอกและภาสกร เคยกล่าวถึงแรงบันดาลใจในการทำสารคดีชิ้นนี้ว่า มีขึ้นเพื่อตอบโจทย์ความสงสัยส่วนตัวว่า “เกิดอะไรขึ้นกับประเทศนี้” ดังนั้น เนื้อหาที่ปรากฎอยู่ในหนังสารคดีเรื่องนี้ จึงอาจไม่ได้มีความลึกหรือเป็นเรื่องใหม่แต่อย่างไร อย่างน้อยก็ในสายตาของคนที่คลุุกคลีหรือติดตามเรื่องนี้มาบ้าง แต่สำหรับคนทั่วไปที่อาจไม่ได้สนใจการเมืองนัก แต่เริ่มต้องการหาคำอธิบายถึงเหตุการณ์ต่างๆ ที่เกิดขึ้น ซึ่งในแง่นี้ก็คือตัวเป็นเอกและภาสกรเอง ข้อมูลในหนังน่าจะช่วย “เปิด” มุมมองในการมองการเมืองไทย ได้ดีทีเดียว

เนื้อหาใน “ประชาธิป’ไทย” แบ่งออกเป็น 3 ช่วงหลักๆ คือ 2475-2490 อันเป็นช่วงเริ่มต้นของประชาธิปไตยไทย 2516-2519 ช่วงของการต่อสู้เพื่อประชาธิปไตยของประชาชน และ 2540-2549 เมื่อประชาธิปไตยพบกับทุนนิยม การเลือก 3 เหตุการณ์ดังกล่าว นอกเหนือจะเป็นการหยิบเอาเหตุการณ์สำคัญในหน้าประวัติศาสตร์ มาเล่าในมุมมองใหม่แล้ว 3 เหตุการณ์ที่ว่า ยังสะท้อนถึงภาพการเดินทางของประชาธิปไตยที่เต็มไปด้วยความขัดแย้ง ไม่ได้ราบเรียบสงบอย่างในแบบเรียน โดยเฉพาะในช่วงต้นของการเปลี่ยนแปลง ทั้งขัดแย้งระหว่างขั้วตรงข้าม และขัดแย้งภายในตนเองหรือที่ส่วนตัวชอบเรียกว่า “ลักลั่นย้อนแย้ง” ซึ่งแม้แต่การตั้งชื่อภาษาอังกฤษหนังสารคดีว่า “Paradoxocracy” ก็บ่งบอกว่าต้องการพูดเรื่องนี้โดยตรง

ตัวอย่างความลักลั่นย้อนแย้งที่ว่า อาทิ การตั้งคำถามว่า 2475 เป็นการชิงสุกก่อนห่ามหรือไม่ อาจเป็นความขัดแย้งในตัวเอง เพราะไม่มีเกณฑ์ที่จะวัดความพร้อมหรือไม่พร้อม อีกทั้งอาจเป็นฝ่ายอำนาจเก่าเองที่ทำให้ประชาชนไม่พร้อม หรือความพยายามปกป้องประชาธิปไตยในช่วงต้นการเปลี่ยนแปลง อาจกลายเป็นอีกสาเหตุหนึ่งที่ทำให้ฝ่ายทหารเข้มแข็งขึ้น เพราะต้องอาศัยปีกทหารมาช่วยป้องกัน ในสมัย 14 ตุลา 2516 ที่เป็นชัยชนะของประชาชน ในแง่หนึ่งก็อาจไปเร่งเร้าให้ฝ่ายขวารวมตัวกันแน่นขึ้น หรือคำถามที่ว่าการเปลี่ยนแปลงต้องเกิดจากการนองเลือดนั้นถูกต้องแค่ไหน? รัฐธรรมนูญฉบับประชาธิปไตยจะเป็นที่มาของการผูกขาดอำนาจได้หรือไม่?

จุดอ่อนหลักของหนังสารคดีเรื่องนี้คือ การเลือกหยิบยกมาเพียง 3 เหตุการณ์หลักๆ ทำให้หนังข้ามประเด็นอื่นๆ ที่น่าสนใจไป ไม่ว่าจะ 6 ตุลา 19 หรือพฤษภาทมิฬ ขณะที่ในช่วงที่ 3 เองก็เหมือนจะไม่ได้ลงลึกเรื่องทุนนิยม ประชานิยม และอำนาจเก่าอะไรมากนัก อาจเพราะหนังเสียพลังไปกับช่วงที่ 1 และ 2 พอควร แต่เท่าที่มีอยู่ก็แสดงให้เห็นภาพการเดินทางของประชาธิปไตยไทย ที่เต็มไปด้วยความขัดแย้ง โดยเฉพาะความ Paradox ที่หลายครั้งเราหาจุดร่วมไม่เจอ พาลทำให้ปวดหัว และมองประชาธิปไตยในแง่ลบก็เป็นได้ แต่ไม่ว่าจะอย่างไร ประชาธิปไตยก็ได้ลงหลักปักฐานแล้วในประเทศไทยแล้ว แม้ว่าลึกๆ บางคนจะไม่ชอบมันเพียงไร แต่ก็เห็นตรงกันว่าไม่สามารถเปลี่ยนเป็นระบบอื่นได้ การต่อสู้ที่ผ่านมาต่างฝ่ายต่างจึงพยายามอ้างประชาธิปไตย (ในแบบของตน) แม้การกระทำบางอย่างจะไม่ประชาธิปไตยก็ตาม ถือเป็นความขัดแย้งในตนเองอย่างหนึ่ง

ข้อสังเกตคือ หากประวัติศาสตร์ประชาธิปไตยที่ผ่านมาของไทย เดินทางผ่านความขัดแย้ง และน่าจะเป็นเช่นนี้ต่อไปอีกในอนาคต เปลี่ยนก็แค่ตัวผู้เล่นเท่านั้น ใจความอาจไม่ได้อยู่ที่เราจะจัดการความขัดแย้งอย่างไร แต่เป็นเราจะเรียนรู้เพื่ออยู่กับความขัดแย้งเหล่านี้ (และในอนาคต) กันแบบไม่นองเลือดอย่างไร แม้ตัวหนังจะไม่ได้กล่าวถึงความขัดแย้งเหลือง-แดงในปัจจุบันนัก แต่สิ่งที่ได้ก็ชวนให้เราหันกลับมามองปัจจุบันไม่น้อยเลยทีเดียว